Blauwe plekken op de ziel

Jolande Schoonenberg, vertrouwensarts bij Veilig Thuis, komt ze regelmatig tegen: baby’s die de hele dag in hun wiegje liggen, peuters met wie nooit wordt gespeeld of geknuffeld,  kinderen die compleet worden genegeerd door hun ouders. ‘Emotionele verwaarlozing is misschien wel de ernstigste vorm van kindermishandeling’, zegt ze. ‘Je ziet de littekens niet aan de buitenkant, maar ze zijn er wel degelijk. En de kans is groot dat ze niet meer genezen als je niet tijdig ingrijpt.

Geen genegenheid

Emotionele verwaarlozing is iets anders dan emotionele mishandeling. Bij emotionele mishandeling worden kinderen uitgescholden en vernederd. Bij emotionele verwaarlozing gaat het vaak juist om dingen die ouders níet doen: ze geven een kind geen aandacht, liefde, emotionele steun en bevestiging. Of hun gedrag is heel onvoorspelbaar, het ene moment lief, het andere moment afwijzend, waardoor een kind geen veiligheid voelt.

We denken bij kindermishandeling haast direct aan slaan en schoppen. Maar emotionele verwaarlozing komt het meest voor in Nederland, blijkt uit landelijk onderzoek.

Verborgen leed

Bij ruim een derde van de slachtoffers van kindermishandeling is sprake van emotionele verwaarlozing. Toch is het van alle vormen van kindermishandeling de minst onderzochte. ‘Zulk onderzoek is lastig’, zegt hoogleraar stressgerelateerde psychopathologie Bernet Elzinga van de Universiteit Leiden. ‘Het gaat over verborgen leed, over dingen die niet gebeuren.’

Hoog tijd dat wetenschappers en hulpverleners daar meer oog voor krijgen, vindt Elzinga. ‘Want juist emotionele verwaarlozing kan ernstige, langdurige schade opleveren.’ Uit onderzoek van Elzinga en haar Leidse collega’s blijkt namelijk dat er een sterk verband is tussen emotionele verwaarlozing en depressieve en angststoornissen op latere leeftijd.

Depressies en angsten

Dat kindermishandeling de kans op depressies en angsten vergroot, was al bekend. De Leidse onderzoekers ontdekten dat die kans door emotionele verwaarlozing het grootst is. Veel groter dan bij fysiek geweld en seksueel misbruik.

Dat komt waarschijnlijk door veranderingen in het brein: door emotionele verwaarlozing is het hersengebied dat belangrijk is bij het omgaan met stress kleiner. De hersenen van mensen die in hun jeugd emotioneel zijn verwaarloosd reageren sneller op gevaar, waardoor ze zich eerder bang voelen.

Ontwikkeling van de hersenen

Uit hersenonderzoek komen we steeds meer te weten over hoe belangrijk de eerste jaren van een kind zijn: in interactie met zijn ouders en andere betrouwbare volwassenen ontwikkelen de hersenen zich en worden belangrijke verbindingen gelegd.

Bij dieronderzoek zijn de gevolgen van geen liefde en aandacht al overtuigend aangetoond: de hersenen van ratjes en apen die niet door hun moeder gekoesterd werden, ontwikkelden zich abnormaal.

Foto’s van de hersenen van emotioneel verwaarloosde kinderen laten soortgelijke afwijkingen zien: hun brein is kleiner en ziet eruit als de doorsnede van een klokhuis, met veel zwart. Dat duidt op ontbrekende verbindingen in de hersenen.

Hoe kun je emotionele verwaarlozing herkennen? Het is aan de buitenkant vaak niet direct te zien, maar er zijn vaak wel allerlei signalen. ‘Als je een baby ziet die overdag de wieg niet uitkomt, moeten de alarmbellen direct gaan rinkelen,’ zegt Schoonenberg. ‘Hetzelfde geldt voor kinderen met wie zelden wordt gespeeld of geknuffeld.’

Soms is aan het gedrag iets te zien: hele jonge kinderen die constant angstig om zich heen kijken, heel veel huilen of juist heel stil zijn en nergens op reageren. Schoonenberg: ‘Ook bij allemansvriendjes die direct bij een vreemde op schoot kruipen moet je alert zijn.’

Ze lijken onkwetsbaar

Bij oudere kinderen kunnen teruggetrokken gedrag, somberheid en onzekerheid aanwijzingen zijn. Dat geldt ook voor agressief of overactief gedrag. Maar het lastige is dat kinderen ook een hele tijd onkwetsbaar kunnen lijken. ‘Kijk ook altijd naar het gedrag van de ouders’, zegt Schoonenberg. ‘Ouders die hun kind op de crèche of op school nauwelijks aandacht geven, doen dat thuis vaak ook niet.’

Daarbij is het goed om te weten dat emotionele verwaarlozing vaak niet op zichzelf staat. ‘Kinderen die ermee te maken hebben, zijn vaak ook slachtoffer van lichamelijke verwaarlozing of huiselijk geweld. Daarom gaat Veilig Thuis bij dergelijke meldingen altijd na of er niet ook sprake is van emotionele verwaarlozing.

Vermoedens ook melden

Schoonenberg zou graag zien dat emotionele verwaarlozing eerder wordt gemeld. ‘Veel mensen kijken het eerst een tijdje aan. Sommigen denken dat ze pas kunnen melden als een kind problemen heeft. Maar vermoedens van emotionele verwaarlozing zijn voor ons altijd reden om onderzoek te doen. Ook als je aan het kind niets merkt.’

Eigen carrière

Veruit de meeste ouders die hun kind emotioneel verwaarlozen doen dat niet doelbewust, is de ervaring van Schoonenberg. Heel af en toe krijgt ze een melding over ouders die zo druk zijn met hun eigen carrière, dat aandacht voor hun kind er compleet bij inschiet. ‘Wij zien vooral mensen die wanhopig zijn. Ze willen wel beter met hun kind omgaan, maar kunnen het niet.’

Kenmerkend is dat de ouders totaal in beslag worden genomen door hun eigen problemen: vaak zijn ze verslaafd, zwakbegaafd of ernstig depressief. Ook grote financiële zorgen, een echtscheiding of overlijden van een belangrijke steunpilaar kunnen zorgen dat een kind uit beeld raakt. ‘Vaak voelen die ouders zelf ook: dit gaat niet goed.’

Dolblij met hulp

Schoonenberg merkt dat deze ouders zich makkelijker laten helpen dan ouders die hun kind mishandelen. ‘De meesten zijn dolblij als ze hulp krijgen. Als je maar niet met een beschuldigende vinger wijst.’ In extreme gevallen kan emotionele verwaarlozing tot een uithuisplaatsing leiden. Maar Veilig Thuis probeert altijd eerst of opvoedondersteuning uitkomst kan bieden. Ook gaan de medewerkers op zoek naar mensen in de omgeving die wel een band met het kind kunnen opbouwen: een oom, een buurvrouw, een leerkracht.

Leerkrachten en kinderdagverblijven

Daarnaast kunnen kinderdagverblijven en het onderwijs ook veel betekenen. Elzinga: ‘Organiseer ouderavonden over de gevolgen van emotionele verwaarlozing. Zo maak je ouders alert op het belang van liefde en aandacht.’ Professionals die met kinderen werken, moeten zich goed realiseren hoe waardevol het voor verwaarloosde kinderen is dat er iemand anders is die liefdevol met hen omgaat.

Elzinga: ‘Steun van de omgeving is een van de belangrijkste beschermende factoren tegen emotionele verwaarlozing. Eén juf of meester met wie een kind een band kan opbouwen, kan al een aanzienlijk verschil maken.’